‘‘อิติ จตฺตาโร จ อนุมติปกฺขา, ราชา มหาวิชิโต อฏฺฐหงฺเคหิ สมนฺนาคโต, ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ จตูหงฺเคหิ สมนฺนาคโต; ติสฺโส จ วิธา อยํ วุจฺจติ พฺราหฺมณ ติวิธา ยญฺญสมฺปทา โสฬสปริกฺขารา’’ติฯ

[348] เอวํ วุตฺเต, เต พฺราหฺมณา อุนฺนาทิโน อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทา อเหสุํ – ‘‘อโห ยญฺโญ, อโห ยญฺญสมฺปทา’’ติ! กูฏทนฺโต ปน พฺราหฺมโณ ตูณฺหีภูโตว นิสินฺโน โหติฯ อถ โข เต พฺราหฺมณา กูฏทนฺตํ พฺราหฺมณํ เอตทโวจุํ – ‘‘กสฺมา ปน ภวํ กูฏทนฺโต สมณสฺส โคตมสฺส สุภาสิตํ สุภาสิตโต นาพฺภนุโมทตี’’ติ? ‘‘นาหํ, โภ, สมณสฺส โคตมสฺส สุภาสิตํ สุภาสิตโต นาพฺภนุโมทามิฯ มุทฺธาปิ ตสฺส วิปเตยฺย, โย สมณสฺส โคตมสฺส สุภาสิตํ สุภาสิตโต นาพฺภนุโมเทยฺยฯ อปิ จ เม, โภ, เอวํ โหติ – สมโณ โคตโม น เอวมาห – ‘เอวํ เม สุต’นฺติ วา ‘เอวํ อรหติ ภวิตุ’นฺติ วา; อปิ จ สมโณ โคตโม – ‘เอวํ ตทา อาสิ, อิตฺถํ ตทา อาสิ’ ตฺเวว ภาสติฯ ตสฺส มยฺหํ โภ เอวํ โหติ – ‘อทฺธา สมโณ โคตโม เตน สมเยน ราชา วา อโหสิ มหาวิชิโต ยญฺญสฺสามิ ปุโรหิโต วา พฺราหฺมโณ ตสฺส ยญฺญสฺส ยาเชตา’ติฯ อภิชานาติ ปน ภวํ โคตโม เอวรูปํ ยญฺญํ ยชิตฺวา วา ยาเชตฺวา วา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชิตาติ’’? ‘‘อภิชานามหํ, พฺราหฺมณ, เอวรูปํ ยญฺญํ ยชิตฺวา วา ยาเชตฺวา วา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชิตา, อหํ เตน สมเยน ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ อโหสิํ ตสฺส ยญฺญสฺส ยาเชตา’’ติฯ

นิจฺจทานอนุกุลยญฺญํ

[349] ‘‘อตฺถิ ปน, โภ โคตม, อญฺโญ ยญฺโญ อิมาย ติวิธาย ยญฺญสมฺปทาย [ติวิธยญฺญสมฺปทาย (ก.)] โสฬสปริกฺขาราย อปฺปฏฺฐตโร [อปฺปตฺถตโร (สฺยา. กํ.)] จ อปฺปสมารมฺภตโร [อปฺปสมารพฺภตโร (สี. ปี. ก.)] จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ?

‘‘อตฺถิ โข, พฺราหฺมณ, อญฺโญ ยญฺโญ อิมาย ติวิธาย ยญฺญสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อปฺปฏฺฐตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติฯ

‘‘กตโม ปน โส, โภ โคตม, ยญฺโญ อิมาย ติวิธาย ยญฺญสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อปฺปฏฺฐตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ?

‘‘ยานิ โข ปน ตานิ, พฺราหฺมณ, นิจฺจทานานิ อนุกุลยญฺญานิ สีลวนฺเต ปพฺพชิเต อุทฺทิสฺส ทิยฺยนฺติ; อยํ โข, พฺราหฺมณ, ยญฺโญ อิมาย ติวิธาย ยญฺญสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อปฺปฏฺฐตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติฯ

‘‘โก นุ โข, โภ โคตม, เหตุ โก ปจฺจโย, เยน ตํ นิจฺจทานํ อนุกุลยญฺญํ อิมาย ติวิธาย ยญฺญสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อปฺปฏฺฐตรญฺจ อปฺปสมารมฺภตรญฺจ มหปฺผลตรญฺจ มหานิสํสตรญฺจา’’ติ ?

‘‘น โข, พฺราหฺมณ, เอวรูปํ ยญฺญํ อุปสงฺกมนฺติ อรหนฺโต วา อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺนาฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ทิสฺสนฺติ เหตฺถ, พฺราหฺมณ, ทณฺฑปฺปหาราปิ คลคฺคหาปิ, ตสฺมา เอวรูปํ ยญฺญํ น อุปสงฺกมนฺติ อรหนฺโต วา อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺนาฯ ยานิ โข ปน ตานิ, พฺราหฺมณ, นิจฺจทานานิ อนุกุลยญฺญานิ สีลวนฺเต ปพฺพชิเต อุทฺทิสฺส ทิยฺยนฺติ; เอวรูปํ โข, พฺราหฺมณ, ยญฺญํ อุปสงฺกมนฺติ อรหนฺโต วา อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺนาฯ ตํ กิสฺส เหตุ? น เหตฺถ, พฺราหฺมณ, ทิสฺสนฺติ ทณฺฑปฺปหาราปิ คลคฺคหาปิ, ตสฺมา เอวรูปํ ยญฺญํ อุปสงฺกมนฺติ อรหนฺโต วา อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺนาฯ อยํ โข, พฺราหฺมณ, เหตุ อยํ ปจฺจโย, เยน ตํ นิจฺจทานํ อนุกุลยญฺญํ อิมาย ติวิธาย ยญฺญสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อปฺปฏฺฐตรญฺจ อปฺปสมารมฺภตรญฺจ มหปฺผลตรญฺจ มหานิสํสตรญฺจา’’ติฯ

[350] ‘‘อตฺถิ ปน, โภ โคตม, อญฺโญ ยญฺโญ อิมาย จ ติวิธาย ยญฺญสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยญฺเญน อปฺปฏฺฐตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ?

‘‘อตฺถิ โข, พฺราหฺมณ, อญฺโญ ยญฺโญ อิมาย จ ติวิธาย ยญฺญสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยญฺเญน อปฺปฏฺฐตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติฯ

‘‘กตโม ปน โส, โภ โคตม, ยญฺโญ อิมาย จ ติวิธาย ยญฺญสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยญฺเญน อปฺปฏฺฐตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ?

‘‘โย โข, พฺราหฺมณ, จาตุทฺทิสํ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส วิหารํ กโรติ, อยํ โข , พฺราหฺมณ, ยญฺโญ อิมาย จ ติวิธาย ยญฺญสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยญฺเญน อปฺปฏฺฐตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติฯ

[351] ‘‘อตฺถิ ปน, โภ โคตม, อญฺโญ ยญฺโญ อิมาย จ ติวิธาย ยญฺญสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยญฺเญน อิมินา จ วิหารทาเนน อปฺปฏฺฐตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ?

‘‘อตฺถิ โข, พฺราหฺมณ, อญฺโญ ยญฺโญ อิมาย จ ติวิธาย ยญฺญสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยญฺเญน อิมินา จ วิหารทาเนน อปฺปฏฺฐตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติฯ

‘‘กตโม ปน โส, โภ โคตม, ยญฺโญ อิมาย จ ติวิธาย ยญฺญสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยญฺเญน อิมินา จ วิหารทาเนน อปฺปฏฺฐตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ?

‘‘โย โข, พฺราหฺมณ, ปสนฺนจิตฺโต พุทฺธํ สรณํ คจฺฉติ, ธมฺมํ สรณํ คจฺฉติ, สงฺฆํ สรณํ คจฺฉติ; อยํ โข, พฺราหฺมณ, ยญฺโญ อิมาย จ ติวิธาย ยญฺญสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยญฺเญน อิมินา จ วิหารทาเนน อปฺปฏฺฐตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติฯ

[352] ‘‘อตฺถิ ปน, โภ โคตม, อญฺโญ ยญฺโญ อิมาย จ ติวิธาย ยญฺญสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยญฺเญน อิมินา จ วิหารทาเนน อิเมหิ จ สรณคมเนหิ อปฺปฏฺฐตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ?

‘‘อตฺถิ โข, พฺราหฺมณ, อญฺโญ ยญฺโญ อิมาย จ ติวิธาย ยญฺญสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยญฺเญน อิมินา จ วิหารทาเนน อิเมหิ จ สรณคมเนหิ อปฺปฏฺฐตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติฯ

‘‘กตโม ปน โส, โภ โคตม, ยญฺโญ อิมาย จ ติวิธาย ยญฺญสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยญฺเญน อิมินา จ วิหารทาเนน อิเมหิ จ สรณคมเนหิ อปฺปฏฺฐตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ?

‘‘โย โข, พฺราหฺมณ, ปสนฺนจิตฺโต สิกฺขาปทานิ สมาทิยติ – ปาณาติปาตา เวรมณิํ, อทินฺนาทานา เวรมณิํ, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณิํ, มุสาวาทา เวรมณิํ, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานา เวรมณิํฯ อยํ โข, พฺราหฺมณ, ยญฺโญ อิมาย จ ติวิธาย ยญฺญสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยญฺเญน อิมินา จ วิหารทาเนน อิเมหิ จ สรณคมเนหิ อปฺปฏฺฐตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติฯ

[353] ‘‘อตฺถิ ปน, โภ โคตม, อญฺโญ ยญฺโญ อิมาย จ ติวิธาย ยญฺญสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยญฺเญน อิมินา จ วิหารทาเนน อิเมหิ จ สรณคมเนหิ อิเมหิ จ สิกฺขาปเทหิ อปฺปฏฺฐตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ?

‘‘อตฺถิ โข, พฺราหฺมณ, อญฺโญ ยญฺโญ อิมาย จ ติวิธาย ยญฺญสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยญฺเญน อิมินา จ วิหารทาเนน อิเมหิ จ สรณคมเนหิ อิเมหิ จ สิกฺขาปเทหิ อปฺปฏฺฐตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติฯ

‘‘กตโม ปน โส, โภ โคตม, ยญฺโญ อิมาย จ ติวิธาย ยญฺญสมฺปทาย โสฬสปริกฺขาราย อิมินา จ นิจฺจทาเนน อนุกุลยญฺเญน อิมินา จ วิหารทาเนน อิเมหิ จ สรณคมเนหิ อิเมหิ จ สิกฺขาปเทหิ อปฺปฏฺฐตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ?

‘‘อิธ, พฺราหฺมณ, ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ…เป.… (ยถา 190-212 อนุจฺเฉเทสุ, เอวํ วิตฺถาเรตพฺพํ)ฯ เอวํ โข, พฺราหฺมณ, ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน โหติ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ อยํ โข, พฺราหฺมณ, ยญฺโญ ปุริเมหิ ยญฺเญหิ อปฺปฏฺฐตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จ…เป.… ทุติยํ ฌานํ…เป.… ตติยํ ฌานํ…เป.… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ อยมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, ยญฺโญ ปุริเมหิ ยญฺเญหิ อปฺปฏฺฐตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จาติฯ ญาณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ…เป.… อยมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, ยญฺโญ ปุริเมหิ ยญฺเญหิ อปฺปฏฺฐตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จ…เป.… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติฯ อยมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, ยญฺโญ ปุริเมหิ ยญฺเญหิ อปฺปฏฺฐตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จฯ อิมาย จ, พฺราหฺมณ, ยญฺญสมฺปทาย อญฺญา ยญฺญสมฺปทา อุตฺตริตรา วา ปณีตตรา วา นตฺถี’’ติฯ

กูฏทนฺตอุปาสกตฺตปฏิเวทนา

[354] เอวํ วุตฺเต, กูฏทนฺโต พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม! เสยฺยถาปิ โภ โคตม, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย ‘จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตี’ติ; เอวเมวํ โภตา โคตเมน อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโตฯ เอสาหํ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมญฺจ ภิกฺขุสงฺฆญฺจฯ อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คตํฯ เอสาหํ โภ โคตม สตฺต จ อุสภสตานิ สตฺต จ วจฺฉตรสตานิ สตฺต จ วจฺฉตรีสตานิ สตฺต จ อชสตานิ สตฺต จ อุรพฺภสตานิ มุญฺจามิ, ชีวิตํ เทมิ, หริตานิ เจว ติณานิ ขาทนฺตุ, สีตานิ จ ปานียานิ ปิวนฺตุ, สีโต จ เนสํ วาโต อุปวายตู’’ติฯ

โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยา

[355] อถ โข ภควา กูฏทนฺตสฺส พฺราหฺมณสฺส อนุปุพฺพิํ กถํ กเถสิ, เสยฺยถิทํ, ทานกถํ สีลกถํ สคฺคกถํ; กามานํ อาทีนวํ โอการํ สํกิเลสํ เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสสิฯ ยทา ภควา อญฺญาสิ กูฏทนฺตํ พฺราหฺมณํ กลฺลจิตฺตํ มุทุจิตฺตํ วินีวรณจิตฺตํ อุทคฺคจิตฺตํ ปสนฺนจิตฺตํ, อถ ยา พุทฺธานํ สามุกฺกํสิกา ธมฺมเทสนา, ตํ ปกาเสสิ – ทุกฺขํ สมุทยํ นิโรธํ มคฺคํฯ เสยฺยถาปิ นาม สุทฺธํ วตฺถํ อปคตกาฬกํ สมฺมเทว รชนํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, เอวเมว กูฏทนฺตสฺส พฺราหฺมณสฺส ตสฺมิญฺเญว อาสเน วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติฯ

[356] อถ โข กูฏทนฺโต พฺราหฺมโณ ทิฏฺฐธมฺโม ปตฺตธมฺโม วิทิตธมฺโม ปริโยคาฬฺหธมฺโม ติณฺณวิจิกิจฺโฉ วิคตกถํกโถ เวสารชฺชปฺปตฺโต อปรปฺปจฺจโย สตฺถุสาสเน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อธิวาเสตุ เม ภวํ โคตโม สฺวาตนาย ภตฺตํ สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆนา’’ติฯ อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวนฯ

[357] อถ โข กูฏทนฺโต พฺราหฺมโณ ภควโต อธิวาสนํ วิทิตฺวา อุฏฺฐายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิฯ อถ โข กูฏทนฺโต พฺราหฺมโณ ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน สเก ยญฺญวาเฏ ปณีตํ ขาทนียํ โภชนียํ ปฏิยาทาเปตฺวา ภควโต กาลํ อาโรจาเปสิ – ‘‘กาโล, โภ โคตม; นิฏฺฐิตํ ภตฺต’’นฺติฯ